HABER MERKEZİ - 1886 yılında Chicago'da gerçekleştirilen görkemli yürüyüşün ardından 1 Mayıs dünya çapında işçi ve emekçiler tarafından direniş ve dayanışma günü olarak benimsendi. Bu özel gün 138 yıl boyunca hem büyük mitinglere hem de sayısız katliam, baskı, engelleme ve yasaklara tanıklık etti, direniş ise hep yükseldi.

 

Tarihsel açıdan en önemli işçi eylemlerinden biri olan 1 Mayıs, işçi hakları mücadelesinin sembolü olarak dünya genelinde 138 yıl boyunca büyük bir önem taşıdı. İlk olarak 1886 yılında Chicago'da başlayan ve kısa sürede uluslararası bir harekete dönüşen bu özel gün, işçilerin eşitlik, adalet ve insanca çalışma koşulları taleplerinin en güçlü şekilde dile getirildiği bir platforma dönüştü. Ancak bu etkinlikler, zaman zaman katliam ve tutuklamalarla engellendi.

 

Hem dünya hem de Türkiye tarihinde, 1 Mayıs etkinlikleri, farklı baskı ve engellemelerle karşı karşıya kalsa da, emekçiler bulundukları her alanda taleplerini haykırmaya devam etti.

 

19’uncu yüzyılda işçi hareketleri

 

19’uncu yüzyılda işçiler, ağır koşullar altında ve genellikle günde 18 saat çalışıyorlardı. Ortalama çalışma süresi ise 16 saatti. Kesintisiz 16 saatlik çalışma karşılığında aldıkları ücret, hayatta kalmalarını sağlamalarına yetiyordu. Kadın ve çocukların çalışma koşulları çok daha ağırdı. Köle gibi çalışma koşullarına rağmen işçilerin aldığı ücret oldukça düşüktü. On binlerce işçi, fabrikaların çevresindeki ilkel barakalarda yaşamını sürdürüyordu. Sağlıksız koşullarda yaşayan işçilerin ortalama ömrü 40 yıl kadardı.

 

1886'da görkemli yürüyüş

 

Avustralya'nın Melbourne kentinde taş ve inşaat işçileri, günde sekiz saatlik iş günü hakkını elde etmek için Melbourne Üniversitesi'nden Parlamento Evi'ne kadar bir yürüyüş düzenledi. Bu yürüyüş, 1886'da Chicago'da Amerika İşçi Sendikaları Konfederasyonu liderliğinde yapılan görkemli yürüyüşün ardından, 1 Mayıs'ın tüm dünya işçi ve emekçileri tarafından uluslararası bir kutlama günü olarak benimsenmesine öncülük etti. Avustralyalı işçiler, 1856'da, sekiz saatlik iş günü için gösteriler yaparak, toplantılar ve eğlenceler düzenlediler ve bir günlük iş bırakma eylemine karar verdiler.

 

200 bin işçi iş bıraktı

 

Avustralyalı işçileri Amerikalı işçiler takip etti. 1886'da 1 Mayıs'ın evrensel bir iş bırakma günü olmasına karar verdiler; 1 Mayıs'ta 200 bin Amerikalı işçi iş bırakarak 8 saatlik iş günü talebinde bulundu. Daha sonra uygulanan baskılarla işçilerin bu ölçekte bir gösteriyi tekrarlaması birkaç yıl engellendi. 1888'de bu yolda yeniden karar alındı ve gelecek gösterinin 1 Mayıs 1890'da olması kararlaştırıldı.

 

Uluslararası İşçiler Kongresi

 

Bu sırada Avrupa'daki işçi hareketi güçlenmeye başladı. Bu hareketin zirve noktası, 1889'da toplanan Uluslararası İşçiler Kongresi oldu. 400 delegenin katıldığı bu kongrede, sekiz saatlik iş günü talebi öncelikli konu olarak belirlendi.

 

II. Enternasyonal toplandı

 

130 yıl boyunca işçilerin bir araya gelmesiyle kutlanan 1 Mayıs, çoğu zaman katliamlara ve tutuklamalara da sahne oldu. Yıllar geçmesine rağmen işçilerin değişmeyen koşulları, hak arayışını güçlendirdi. 1886'da 1 Mayıs'ta ABD'nin Chicago kentinde işçiler, 8 saatlik iş günü için genel greve gitti. Polisin ateş açması sonucu çok sayıda işçi öldü ve yaralandı. 1889'da II. Enternasyonal, 1 Mayıs'ın, bütün dünyada işçilerin birlik ve mücadele günü olması gerektiğine karar verdi.

 

Türkiye’de 1 Mayıs: 1860

 

Türkiye'de 1 Mayıs, Osmanlı döneminde 1860'lı yıllardan itibaren Ermeniler tarafından kutlanmaya başlandı. 1886'dan itibaren çok daha kitleselleşerek Bütanya, Kilikia ve Batı Ermenistan'ın Ermeni köylerinde artan katılımlarla kutlanmaya başlandı ve emekçiler tarafından da benimsendi.

 

Tünel işçileri sokakta

 

1923 yılında İstanbul'da tütün işçileri, askeri fabrika ve demiryolu işçileri, fırıncılar, İstanbul tramvay, telefon, tünel, gazhane işçileri 1 Mayıs'ı sokakta kutladı. "Yabancı şirketlere el konsun", "8 saatlik iş günü", "Hafta sonu tatili", "Serbest sendika ve grev hakkı" gibi pankartlar taşıdılar.

 

1976’da ilk kitlesel kutlama

 

1976 yılında, 50 yıl aradan sonra 1 Mayıs İşçi Bayramı, İstanbul Taksim Meydanı'nda yapılan büyük bir mitingle kutlandı. Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) tarafından düzenlenen 1 Mayıs kutlaması, Türkiye'de kitlesel 1 Mayıs kutlamalarının başlangıcı oldu.

 

Kanlı 1 Mayıs!

 

1977 yılında ise Taksim Meydanı, çok büyük bir katliama sahne oldu. DİSK tarafından Taksim Meydanı'nda düzenlenen 1 Mayıs mitingine 500 bine yakın işçi, emekçi katıldı. Akşam, alana giriş sırasında Sular İdaresi binasının üzerinden ve Intercontinental Oteli'nden (şimdiki The Marmara Oteli) kalabalığın üzerine ateş açıldı. Silah sesleri dinmeden polis panzerleri sirenlerini çalarak topluluğun üzerine yürüdü. Birkaç kişi kurşun yarasıyla ya da panzer altında kalarak, çoğu ise çıkan panik sırasında ezilerek hayatını kaybetti; çok sayıda kişi yaralandı. Sorumlular hiçbir zaman yakalanamadı.

 

Sokağa çıkma yasağı ve Behice Boran

 

1979'da İstanbul'da 1 Mayıs kutlamaları yasaklandı ve sokağa çıkma yasağı uygulandı. 1 Mayıs'ta İstanbul'da sokağa çıkan Türkiye İşçi Partisi (TİP) Genel Başkanı Behice Boran ve bine yakın kişi gözaltına alındı. Behice ve 330 Türkiye İşçi Partili 6 Mayıs'ta tutuklandı. DİSK'e bağlı bir grup sendika ise İzmir'de "izinli" bir 1 Mayıs kutlaması yaptı.

 

1 Mayıs yasaklandı

 

1980 yılında DİSK, Mersin'de 50 bin kişinin katıldığı bir miting düzenledi. DİSK Genel Başkan Vekili Rıza Güven, mitingde tutuklandı. 1981-1986 yılları arasında 12 Eylül askeri darbesinin yasaklar zincirinde 1 Mayıs da yer aldı. Böylece Türkiye'de yeni bir yasaklı dönem başladı. Ancak tüm yasaklara rağmen, kısa süreli iş bırakmalar, bayramlaşmalar ve bildiri dağıtma gibi etkinlikler yapıldı.

 

 Polis kurşunu sonucu Gülay Beceren felç oldu

 

1989 yılında 1 Mayıs'ın mitinginin yasaklanması üzerine Taksim Meydanı'na çıkmak isteyenler polis saldırısıyla karşılaştı. Polisin açtığı ateş sonucu 17 yaşındaki Mehmet Akif Dalcı hayatını kaybetti. Mecidiyeköy ve Taksim'de pek çok kişi tutuklandı.

 

1990 yılında Aralık ayında toplanan Türk-İş Genel Kurulu'nda 1 Mayıs'ın mitingi karara bağlandı, Hak-İş tarihinde ilk kez 1 Mayıs mitingi yaptı. Polis, 1 Mayıs eylemlerini önlemek amacıyla İstanbul'da sıkı güvenlik önlemleri aldı. Değişik semtlerde eylem yapmak isteyen gruplarla polis arasında çatışmalar çıktı. Pangaltı'daki olaylar sırasında üniversite öğrencisi Gülay Beceren, polis tarafından vurularak felç oldu.

 

5 binden fazla kişi Taksim’de

 

2009 yılında 22 Nisan günü TBMM Genel Kurulu'nda, 1 Mayıs'ın "Emek ve Dayanışma Günü" adıyla tatil olmasına ilişkin kanun tasarısı kabul edildi. 5 binden fazla insan, Taksim Meydanı'nda 1 Mayıs mitinginde buluştu. Taksim'de konuşmalar devam ederken, polisler civardaki sokaklardan meydana ulaşmak ve kutlamaya katılmak isteyenlere gaz attı, cop kullandı. ÇHD, gözaltına alınanların sayısının 400'ü geçtiğini açıkladı.

 

Taksim 32 yıl sonra tekrar açıldı

 

2010 yılında 32 yıl sonra Taksim Meydanı, ilk kez emekçilere açıldı. Taksim Meydanı'na üç ana yoldan çıkıldı: Gümüşsuyu, Mecidiyeköy-Şişli ve Tarlabaşı Bulvarı. Programdan önce sendikalar, 1977'de yaşanan katliamda hayatını kaybedenler için Kazancı Yokuşu'na karanfil bıraktı. Büyük bir coşku ve heyecanla 200 binin üzerinde katılımcı ile görkemli bir miting yapıldı. Batman'da Cumhuriyet Meydanı, 20 yıl aradan sonra ilk kez 1 Mayıs mitinglerine açıldı. Ankara'da emekçiler, 1 Mayıs'ı Sıhhiye Meydanı'nda kutladı.

 

1 Mayıs 2013: Dilan Alp vuruldu

 

2013 yılında hükümet, Taksim'de inşaat alanı olduğunu bahane ederek, meydanın 1 Mayıs mitinglerine kesinlikle kapalı olacağını açıkladı. Bu açıklamaya rağmen kitleler Taksim'e gitmeye çalıştı, pek çok yerde polisle, emekçiler arasında çatışmalar yaşandı. ÇHD, en az 26 kişinin gözaltına alındığını; üçü ağır toplam yedi kişinin yaralanarak hastaneye kaldırıldığını açıkladı. Tarlabaşı'nda polisin attığı gaz fişeği, 17 yaşındaki Dilan Alp'in kafasına isabet ederek ağır yaralanmasına neden oldu.

 

2014’te 266 kişi gözaltına alındı

 

2014 yılında 1 Mayıs mitinglerine hükümetin izin vermeyeceğini açıklaması üzerine Taksim Meydanı'na çıkan tüm yollar polis tarafından kapatıldı. 39 bin polisin görev yaptığı İstanbul'da olağanüstü hal ilan edildi. Şişli'deki DİSK binası önünde toplanıp 1 Mayıs için Taksim'e yürümek isteyen işçilere polis saldırdı. Aralarında gazetecilerin de olduğu onlarca kişi yaralandı, 100'den fazla kişi gözaltına alındı. Polis, Beşiktaş'ta ana arterlerde ve ara sokaklarda biber gazı, su ve plastik mermiyle yoğun bir şekilde saldırdı. ÇHD yaptığı basın açıklamasında 3'ü avukat 266 kişinin gözaltına alındığını, yaklaşık 50 kişinin ise yaralandığını belirtti.

 

1 Mayıs 2015: Yine yasak, yine gözaltı

 

2015 yılında İstanbul'da 1 Mayıs İşçi Bayramı'nda mitinglere tekrar kapatılan Taksim Meydanı'na çıkmak isteyen emekçilere polisin saldırısı sonucu onlarca kişi yaralandı, 200'den fazla kişi de gözaltına alındı.

 

2016’da Taksim Meydanı emekçiye yasak

 

2016 yılında da Taksim Meydanı 1 Mayıs etkinliklerine kapatıldı. Meydana yaklaşmaya çalışan emekçilere polis saldırdı. Bu saldırılarda tazyikli su ve biber gazı kullanan polis birçok kişiyi gözaltına alırken, birçok kişiyi de yaraladı. Meydana giriş noktaları barikatlarla kapatılmıştı ve yoğun güvenlik önlemleri altında, bu durum büyük tepkilere neden oldu.

 

2017’de on binlerce emekçi 1 Mayıs’ı kutladı

 

2017'de de Taksim Meydanı 1 Mayıs için resmi olarak kapalıydı, ancak bu sefer İstanbul genelinde çeşitli noktalarda daha mitingler yapıldı. Maltepe ve Bakırköy gibi alanlarda on binlerce işçi ve emekçi, olaysız bir şekilde 1 Mayıs'ı kutladı.

 

1 Mayıs 2018’de emekçiler Maltepe’de buluştu

 

2018'de Taksim Meydanı yine etkinliklere kapalı kaldı ve 1 Mayıs etkinlikleri alternatif lokasyonlarda gerçekleştirildi. Maltepe Meydanı büyük bir katılıma sahne olurken, mitingler olaysız ve geniş katılımlı olarak gerçekleşti.

 

2019’da Taksim’e yürümek istediler

 

2019 yılında birçok grup, Taksim Meydanı'na yürüyüş yapmak istedi, ancak polis engeliyle karşılaştı. Çeşitli noktalarda toplanan gruplarla polis arasında gerilim yaşandı, ancak büyük olayların önüne geçildi.

 

2020’de pandemi koşulları

 

Covid-19 pandemisi nedeniyle, 2020'de 1 Mayıs mitingleri büyük ölçüde sınırlı kaldı. Çevrimiçi etkinlikler ve sembolik toplantılarla miting yapıldı, fiziksel toplanmaların önüne geçildi.

 

2021 sonrası ve normale dönüş

 

2021 ve sonrasında, pandemi koşullarının normalleşmesiyle beraber, 1 Mayıs etkinlikleri daha geniş katılımlı hale geldi. Farklı şehirlerde, özellikle İstanbul, Ankara ve İzmir'de, pandemi öncesi dönemlerdeki gibi geniş katılımlı mitingler gerçekleşmeye başladı. Taksim Meydanı'nın durumu yıl içindeki koşullara göre değişkenlik gösterse de, genel olarak diğer meydanlar etkinliklere açık kaldı.

 

2022’de yine yasak

 

2022 yılında Taksim Meydanı, 1 Mayıs İşçi ve Emekçi Bayramı için yine kapalıydı. İstanbul'da alternatif mekanlar tercih edildi, özellikle Maltepe ve Bakırköy'de büyük mitingler yapıldı. Ancak, Taksim Meydanı'na yaklaşmaya çalışan emekçilere polis saldırdı.

 

Taksim yasağı 2023’te de devam etti

 

2023'te de Taksim Meydanı 1 Mayıs kutlamalarına kapalı kalmaya devam etti. Bu durum, geleneksel olarak Taksim'de kutlama yapma talebinde bulunan çeşitli işçi sendikaları ve grupları arasında tepkiyle karşılandı. Yine de İstanbul'un diğer bölgelerinde, özellikle Kadıköy ve Bakırköy gibi ilçelerde mitingler yapıldı. Mitingler sırasında çeşitli sendikalar ve sivil toplum örgütleri tarafından işçi hakları ve güncel çalışma koşullarıyla ilgili sorunlara dikkat çekildi.

 

Her iki yılda da gözaltılar yaşanırken, Taksim’e çıkan sokaklarda emekçilerin direnişi devam etti. Diğer yandan 1 Mayıs etkinlikleri kentin diğer bölgelerinde gerçekleşti.